رضا غبيشاوي 

1- انتصاب شاهزاده محمد بن سلمان به عنوان وليعهد عربستان سعودي طرحي بود كه از روز اول آغاز پادشاهي ملك سلمان (بهمن 93)  آغاز شد و پدر براي انتصاب پسرش به اين سمت تلاش مي كرد. 

ملك سلمان پسر 31 ساله اش را در سه گام به سمت وليعهدي منصوب كرد.
 ابتدا او را به عنوان وزير دفاع وارد كابينه كرد. انتصابي كه شگفتي همه را به دنبال داشت زيرا او قبل از اين سمت هيچ مسووليتي در بخش هاي اجرايي، نيروهاي مسلح يا وزارت دفاع نداشت.  محمد بن سلمان تا قبل از پادشاهي ملك سلمان، چهره شناخته شده يا رسانه اي نبود. او هر جا پدرش مسووليت داشت، در سمت رئيس دفتر بابا فعاليت مي كرد.

در حالي كه در عربستان سعودي، چهره هاي باتجربه نظامي متعددي وجود داشتند ملك سلمان تصميم گرفت فرزند جوان و بي تجربه اش را به عنوان وزير دفاع منصوب كند. 



تنها تجربه محمد بن سلمان در حوزه وزارت دفاع، به دوره فعاليت پدرش (ملك سلمان) به عنوان وزير دفاع برمي گردد كه او نيز به عنوان رئيس دفتر وزير دفاع فعاليت مي كرد.

آغاز عمليات نظامي عربستان سعودي در راس يك ائتلاف نظامي متشكل از شماري از كشورهاي عربي در يمن در دوره وزارت دفاع محمد بن سلمان انجام شد.اين عمليات نظامي تاكنون ادامه دارد.

در گام دوم ملك سلمان فرزندش را به عنوان جانشين وليعهد منصوب كرد در اين مرحله او در جايگاه رئيس بانفوذ و قدرتمند كشور ظاهر شد. دستگاه هاي تبليغاتي رسانه اي سعودي براي او تبليغ كردند و مشروعيت تراشيدند. طرح بزرگ چشم انداز 2030 سعودي تهيه و او مسوول اجراي آن شد. در جايگاه رهبر سعودي به كشورهاي مهم جهان سفر كرد و با سران كشورهاي آمريكا، روسيه، آلمان، فرانسه و چين ديدار كرد و دست داد و عكس يادگاري گرفت. 

او در طول اين مدت، در قامت رهبر يك كشور ظاهر شد. همه چيز آماده شد تا آخرين گام هم براي انتصاب شاهزاده محمد بن سلمان به سمت وليعهدي و جانشيني پادشاه برداشته شود و با كنار گذاشتن محمد بن نايف، وزير كشور مقتدر، باتجربه و كاردان سعودي، از سمت وليعهدي، محمد بن سلمان به عنوان وليعهد جديد منصوب شود.

ملك سلمان سپردن جانشيني اش به پسرش محمد را در سه گام اجرا كرد تا شوكي به جامعه و ساختار قدرت در رياض وارد نشود.

اين انتصاب براي ناظران بي طرف اتفاق شوك آور يا ناگهاني نبود بلكه قابل پيش بيني بود اما آنچه تعجب آور بود اينكه چرا اين اتفاق بايد در اين برهه زماني ويژه روي دهد يعني زماني كه عربستان سعودي با همسايه مهم خود قطر درگيري سخت، طاقت فرسا و بي سابقه اي را دنبال مي كند.

 اين موضوع باعث مي شود اين شك و ترديد به وجود بيايد كه ممكن است تغيير وليعهد در زمان كنوني به دليل مخالفت محمد بن نايف وليعهد باتجربه و قوي سابق صورت گرفته باشد گرچه سن بالاي ملك سلمان ( 81 ساله) هم مي توان توجيهي براي عجله او در سپردن مسووليت وليعهدي به پسرش محمد باشد چرا كه ممكن بود با دخالت عزرائيل طرح و برنامه ملك سلمان به هم مي ريخت.

اما درباره انگيزه اين تغيير هم دو سوال اصلي مطرح مي شود.
اول: چرا ملك سلمان تصميم گرفت دو وليعهد با تجربه و كاردان (برادرش شاهزاده مقرن و برادر زاده اش شاهزاده محمد بن نايف را عزل و راه را براي وليعهدي پسرش باز كند؟ پاسخ: چون پادشاهي عربي سعودي يك پادشاهي است و تعيين نام وليعهد و جانشين وليعهد جزء اختيارات شخص پادشاه است و در اين زمينه نمي توان به او خرده گرفت. ملك سلمان دوست دارد ادامه سلسله پادشاهي در ميان پسران او ادامه يابد.

دوم: ملك سلمان چرا از ميان فرزندانش، تصميم گرفت وليعهدي را به پسر كم سن و كم تجربه اش يعني محمد بن سلمان بسپارد در حالي كه فرزنداني با تجربه بالاتر و بزرگتري هم دارد.
جواب: چون ملك سلمان، محمد را شبيه ترين فرزندان به خود مي داند. محمد بن سلمان نشان داده كه هم مي تواند برنامه هايي را براي اصلاحات اجتماعي - حقوقي در عربستان سعودي اجرا كند و هم بخشي از مطالبات نسل جوان و زنان را پيگيري و اجرا كند و از قاطعيت براي اجراي اصلاحات اقتصادي اجتماعي بزرگ برخوردار است و به برنامه هاي پدر درباره خودكفايي و اتكا به خود در حوزه هاي نظامي و سياسي ايمان و اعتقاد دارد.

2- ارتباط با ايران 

آينده رابطه سعودي و ايران در دوره وليعهدي محمد بن سلمان چگونه خواهد شد؟

برخلاف گذشته هم اكنون عربستان سعودي براساس نظر و خواست هر دو مقام پادشاه و وليعهد اداره مي شود. در صورتي كه محمد بن سلمان به تخت پادشاهي برسد اين كشور براي دهه هاي متمادي و برخلاف گذشته تنها يك رهبر خواهد داشت و كشور به همين سبك و سياق فعلي اداره خواهد شد.

از سوي ديگر از زمان آغاز به كار ملك سلمان به عنوان پادشاه، عربستان سعودي پاراديم ها و اصول قبلي در رفتارهاي منطقه اي را كنار گذاشته و سعودي جديدي متولد با رفتارهاي جديد متولد شده است.

عربستان سعودي تلاش مي كند از محافظه كاري، خويشتنداري و وابستگي مطلق به امريكا دور شده و به رفتارهاي صريح، واكنشي و استقلال نسبي از آمريكا در منطقه نزديك شود.

در اين وضعيت پيش بيني مي شود تنش ميان ايران و عربستان سعودي ادامه يابد. سياست هاي ايران در حال حاضر در چالش با رياض است و سعودي ها نيز براي مقابله با ايران وارد رويارويي همه جانبه شده اند.

ايران و عربستان سعودي به عنوان دو قدرت اصلي جهان اسلام، هيچ يك نمي تواند ديگري را حذف كند اما اگر اين تصور در يكي از اين دو به وجود بيايد در آن صورت ممكن است روز به روز وضعيت رويارويي ميان دو طرف بد و بدتر شود.
 
در كنار تقابل، يك نظر در ايران اين است كه بهتر است با به رسميت شناختن حوزه نفوذ و سهم رياض در منطقه، به داد و ستد و تعامل با سعودي ها پرداخت.
 البته همزمان سعودي ها نيز بايد بپذيرند كه منطقه شاهد تغييرات فراواني بوده و تسلط كامل و صددرصدي بر آن غيرممكن است.

ايران و عربستان سعودي هم اكنون وارد رقابت و رويارويي تنش آميز گسترده اي در سطوح و حوزه هاي مختلف شده اند كه از جمله مي توان به حوزه ها و زمين هاي بازي روابط دوجانبه، قطر، يمن، لبنان، سوريه و عراق فلسطين. البته به تازگي دو طرف در حوزه اوپك و حل بحران سياسي لبنان به توافقاتي رسيدند كه مي تواند پيش زمينه همكاري و تعامل در ساير حوزه ها باشد.

علاوه بر اين دو كشور ايران و عربستان سعودي شناخت صحيح و كاملي از يكديگر ندارند و همين عدم آگاهي در كنار وجود انگاره هاي كليشه اي از يكديگر، تعامل ميان دو طرف را سخت و دشوار و شايد غيرممكن كرده است در حالي كه همين دو كشور حدود 20 سال پبيش بهترين روابط را داشتند. براي نخستين بار بعد از سال 1357، وليعهد وقت سعودي كه بعدا پادشاه شد ( ملك عبدالله) براي نشست سران كشورهاي اسلامي در سال 1376 به تهران سفر كرد و در منزل شخصي هاشمي رفسنجاني در تهران نيز حضور يافت. همچنين رئيس جمهور وقت و سابق ايران نيز به سعودي سفر كردند و حتي در اقدامي بي سابقه، دريابان شمخاني وزير دفاع وقت ايران نيز به رياض رفت و توافقنامه دفاعي امنيتي ميان دو كشور امضا شد.

اين سابقه خوب از روابط ميان دو طرف وجود دارد اما هم اكنون ايران و عربستان سعودي به سمت تنش وبحران در روابط دوجانبه و منطقه اي در حركت هستند.

3- آينده سعودي

آينده خوبي براي عربستان سعودي متصور نيست زيرا از يك سو جامعه اين كشور در معرض تغييرات بزرگ اجتماعي - فرهنگي است.   تغييراتي كه هيات حاكمه و رهبران ديني عربستان سعودي را براي انجام تغييرات بزرگ تحت تاثير و فشار قرار خواهد داد.
فعالان حقوقي و سياسي، اجتماعي، جوانان و زنان خواهان تغييرات و اصلاحات هستند. 

از سوي ديگر عربستان سعودي اجراي طرح چشم انداز بزرگ 2030 را آغاز كرده است. مهمترين هدف اين طرح، قطع وابستگي عربستان سعودي به درآمدهاي نفتي و جايگزيني آن با ايجاد درآمدهاي ديگر و در راس آنها درآمدهاي ناشي از فعاليت بخش خصوصي است. اين در حالي است كه اگر وابستگي عربستان سعودي به درآمد نفتي قطع شود و اين كشور شاهد وجود درآمد بزرگي از سوي بخش خصوصي باشد در اين صورت ساختار و شيوه حكمراني خانواده آل سعود ديگر به شيوه فعلي ممكن نخواهد بود.

مجموعه اي از مديران جوان اما بي تجربه در عربستان سعودي روي كار آمده اند و مي آيند كه افكار و ايده هاي بزرگي را در سر دارند اما بي تجربه اند. عملكرد اين مديران ريسك بزرگي است كه حد وسط ندارد يا نتيجه عالي خواهد شد يا به شكست منجر خواهد شد.

همچنين اشاره به اين نكته مهم است كه در تغييرات جديد، شاهزاده محمد بن نايف وليعهد و وزير كشور كنار گذاشته شد. 
او قريب به دو دهه در سمت هاي معاون و وزير در وزارت كشور فعاليت مي كرد و يكي از ستون هاي امنيت و مبارزه با گروه هاي تروريستي و در راس آنها القاعده بود. كنار گذاشتن او و آمدن جوان بي تجربه به جايش اين روند را با اختلال روبه رو مي كند. پيش بيني مي شود سعودي در آينده با چالش هاي بي سابقه و شديدي در حوزه امنيت داخلي روبه رو شود.

4- رسانه هاي ايراني

هر وقت اتفاق مهمي در حكومت عربستان سعودي روي مي دهد رسانه هاي ايراني به تحليل و اطلاع رساني درباره اين وضعيت مي پردازند برخي تحليل ها و خبرها بيش از آنكه اتفاقات را روايت كنند آمال و آرزوهاي نويسنده را نشان مي دهد. استفاده از عبارت كودتا براي انتصاب وليعهد جديد از همين نمونه است.