عصر ايران ؛ حميدرضا مهاجر- زماني كه شيخ حمد بن جاسم وزير وقت امور خارجه قطر براي آخرين بار با بشار اسد نشست يك خواسته مشخص را مطرح كرد؛ خروج از محور ايران؛ هر چند امروز مي توان گفت كه قطري ها به دنبال وارد كردن سوريه به محور عربستان نيز نبودند. در هر صورت بشار اسد به شيخ جاسم نه گفت تا بحران سوريه تشديد شود. در مقابل ايران نيز نه تنها در كنار سوريه ايستاد بلكه فرماندهان نظامي ايراني تا آنجا پيش رفتند كه با سازماندهي مجدد ارتش اين كشور، توان دفاعي آن را بويژه در حوزه زميني ترميم نمايند. ورود ايران به سوريه به معناي ورود محوري بود كه اكنون از تهران تا بيروت گسترش يافته است.



در عراق نيز وضعيت نسبتا مشابهي وجود داشت. با آغاز هجوم داعش در اواخر خرداد ماه سال 93، عقب نشيني هاي ارتش اين كشور نيز آغاز شد. بسياري از افسران ارتش عراق در سر پست هاي خود حاضر نشدند و با وجود اينكه اين ارتش داراي امكانات نظامي نسبتا پيشرفته اي بود در همان ساعات اول پيشروي داعش، از هم پاشيد. با درخواست دولت بغداد، نيروي قدس و هم پيمانان آن وارد معركه شدند. كمربندي امنيتي بغداد اولين اقدامي كه اين نيروها آن را سازماندهي كردند تا اينكه در مراحل بعدي و با فتواي مرجعيت نجف، بسيج مردمي با سازماندهي ايراني توانست كنترل جبهه ها را در اختيار بگيرد و داعش را وارد مرحله شكست كند.

حيدر العبادي اخيراً پيروزي كامل نيروهاي مسلح اين كشور را بر داعش اعلام كرد و دير يا زود جنگ در سوريه نيز پايان خواهد يافت. در عراق، دوستان ايران بر سر قدرت هستند و در سوريه همه نشانه ها حاكي از اين است كه تغييرات استراتژيكي در جهت گيري هاي حكومت آينده سوريه ايجاد نخواهد شد.

به اين ترتيب مي توان گفت كه با پايان داعش، نفوذ جمهوري اسلامي ايران در منطقه به شكل عام و در عراق و سوريه به شكل خاص افزايش يافته است. مساله اساسي كه مراكز تصميم گذار در تهران اكنون بايد به آن بينديشند، فوايد اين نفوذ است. اما چگونه؟

نخستين شرط مفيد بودن اين نفوذ، داشتن هدف و برنامه است. با داشتن يك استراتژي مشخص است كه مي توان اين نفوذ را در راستاي امنيت و منافع ملي تبديل به ارزش افزوده كرد. عدم داشتن يك استراتژي، نه تنها باعث خواهد شد كه فرصت به وجود آمده سوخت شود بلكه ممكن است در برخي حوزه ها تبديل به تهديد شود.

جنگ ها با وجود اينكه پايان مي يابند اما ويراني هايي كه به بار آورده اند را با خود نمي برند. به اين ترتيب جنگ و ويراني هاي آن مي تواند تبديل به فرصتي براي به حركت درآمدن چرخ هاي اقتصاد شود. با وجود اينكه آمار دقيقي از خسارت هاي جنگ در عراق و سوريه وجود ندارد اما ترديدي نيست، بازسازي اين خسارت ها، به صدها ميليار دلار، نياز خواهد داشت. چرا نبايد پايان جنگ در عراق و سوريه بايد به عنوان فرصتي براي اقتصاد ايران تعريف شود و نه تهديد!

عراق كشوري نفت خيز است كه مي تواند هزينه بازسازي را از فروش بشكه هاي نفتي خويش تامين كند. چرا نبايد بخشي از دلارهايي كه صرف بازسازي عراق مي شود وارد چرخه اقتصاد ايران نشود؟ چرا ايران كه بار بزرگي از جنگ با داعش را بر عهده گرفت نبايد اجراي بخش اعظم پروژه هاي بازسازي عراق را در قبال دريافت وجه آن، در اختيار نگيرد؟ چرا پايان جنگ در عراق منجر به افزايش رشد اقتصادي ايران نشود و چرخ هاي صنعت ما را به حركت در نياورد؟ منافع ملي ايجاب مي كند نفوذ سياسي و نظامي كه در عراق خرج شده است تبديل به دستاوردهاي اقتصادي براي كشور شود.

در سوريه نيز با وجود اينكه تصور عمومي بر اين است كه قرار است ايران هزينه بازسازي اين كشور را بايد بدهد بايد گفت خير. اگر قرار است راه حل سياسي در قالب يك طرح بين المللي به پيش رود بازسازي اين كشور نيز بايد در قالب بين المللي انجام شود. به عنوان مثال قطر امير نشيني است كه دلارهايش يكي از اسباب ويراني هاي سوريه است. اگر قرار است امروز قطر با كمك ايران، محاصره اقتصادي همسايگان خويش را احساس نكند چرا نبايد اين اميرنشين ثروتمند بخشي از هزينه ويراني هايي كه در سوريه ايجاد كرده است را بپردازد؟ سوريه داراي منابع نفت و گازي است، سوريه داراي سرمايه داراني است كه مي توانند بخش بزرگي از هزينه بازسازي كشورشان را بپردازند. چرا پايان جنگ در سوريه منجر به ايجاد فرصت براي اقتصاد ايران نشود؟

به اين ترتيب، فوايد نفوذ ايران را در عراق و سوريه بايد به معناي مشاركت فعال اقتصاد ايران در بازسازي اين دو كشور ترجمه شود.



امنيت ملي ايران ايجاب مي كند كه تهديدات امنيتي و نظامي عليه كشورمان بيرون از مرزهايمان كنترل و مهار شود. فوايد نفوذ به اين معنا است كه توان بازدارندگي برون مرزي، هزينه هرگونه تهديد عليه كشور را براي دشمنان را به اندازه اي بالا ببرد، كه اين تهديدات در بيرون مرزها متوقف شود.
لازمه چنين امري لزوما به معناي حضور نظامي مستقيم نيست. به عنوان مثال يكي از موضوعات مهمي كه امروز در محافل سياسي عراق مطرح است آينده بسيج مردمي (حشد الشعبي) و گروه هاي نظامي است كه با سازماندهي ايراني و درخواست رسمي حكومت عراق براي مقابله با داعش شكل گرفتند. با در نظر گرفتن اين اصل كه امنيت عراق بخشي از امنيت ملي ايران است مي توان به اين نتيجه رسيد كه سازماندهي اين گروه ها در قالب يك تشكل نظامي رسمي با نظارت حكومت عراق نه تنها خواهد توانست امنيت اين كشور همسايه را تضمين كند بلكه در نهايت منجر به تقويت امنيت مرزهاي غربي كشورمان مي شود.

در سوريه اين موضوع با حضور نيروهاي امريكايي و ارتش تركيه در اين كشور پيچيده تر به نظر مي رسد. آنچه از اظهارات مقامات امريكايي و ترك استنتاج مي شود اين است كه اين نيروها به زودي خاك سوريه را ترك نخواهند كرد. يك رويكرد اساسي در آنكارا و واشنگتن وجود دارد كه بازگشت نظاميان خارجي بايد در قالب يك طرح مشترك انجام شود، به اين معني كه تا زماني كه نيروهاي وابسته به محور ايران موسوم به مقاومت در سوريه ادامه دارد، آنها نيز به حضور نظامي خويش ادامه خواهند داد. به عنوان مثال پس از اينكه روسيه اعلام كرد كه بخش عمده اي از نيروهاي اين كشور به خانه بازخواهند گشت امريكايي ها اعلام كردند كه تصميمي براي تخليه 9 پايگاه اصلي خويش در سوريه را ندارند، پايگاه هايي كه در شمال شرقي، شرق و جنوب سوريه، گسترش يافته اند.

از سوي ديگر بر خلاف عراق كه نيروهاي مردمي نقش محوري در مبارزه با داعش را داشتند اما در سوريه حتي با سازماندهي مجدد ارتش اين كشور و نيروهاي مردمي در مقابله با گروه هاي تروريستي، اين توان هنوز شكننده است. به اين ترتيب به نظر مي رسد كه حضور نظامي ايران در سوريه تا از بين رفتن گروه هاي تروريستي و تضمين يك راه حل سياسي مناسب ادامه خواهد يافت. چه اينكه اين حضور با درخواست رسمي حكومت سوريه آغاز شده است و تا زماني كه اين درخواست به قوت خود باقي بماند، تهران نيز از حضور نظامي خويش دريغ نخواهد كرد. البته بايد توجه داشت كه حضور مستقيم نظامي دائمي ذاتا يك هدف استراتژيك به شمار نمي رود بلكه اين اهداف استراتژيك هستند كه تعيين مي كنند اين حضور تا چه زماني بايد ادامه يابد.



به اين ترتيب منافع نفوذ منطقه اي از زاويه نظامي و امنيتي نيز موضوع بسيار مهمي است كه در قالب يك استراتژي صحيح بايد به آن توجه شود، موضوعي كه پس از عقب نشيني امريكا از عراق به آن توجه لازم نشد و منجر به يك خلاء امنيتي شد كه داعش از بطن آن متولد شد. پر كردن اين خلاء در سطح منطقه با تكيه بر راه حل هاي پايدار بي ترديد به تقويت مفهوم امنيت ملي مان خواهد انجاميد.

تعريف عملياتي منافع نفوذ منطقه اي در قالب يك استراتژي پايدار، به كاستن شكافي است منجر مي شود كه در جمهوري اسلامي ايران بين اقتدار داخلي و نفوذ منطقه اي وجود دارد؛ نمي توان ادعا كرد كه ايران يك قدرت منطقه اي است در حالي كه در داخل كشور، پول ملي هر روز ارزش خويش را بيش از ديروز از دست مي دهد. نمي توان ادعا كرد كه ايران يك قدرت منطقه اي است در حالي كه اقتصاد كشورمان دچار بحران سرمايه است. راه حل اين مشكلات در درجه نخست داخلي است اما اين به معناي عدم بهره گيري از فرصت هايي كه در بيرون مرزها بوجود مي آيد نيست. اگر بپذيريم يكي از دلايل پذيرش برجام در سطح حاكميت، استفاده از ظرفيت هاي بين المللي براي تقويت اقتصاد كشور بود، استفاده از فرصت هايي كه نفوذ منطقه اي در اختيار قرار مي دهد نيز بايد مورد توجه قرار گيرد. اين فرصت ها را مغتنم بدانيم و آنها را در قالب يك استراتژي صحيح، شكار كنيم!